حق وتو یا حق انکار در سیستم های دولتی، به شخص یا گروهی از افراد با مقام بالا داده می شود تا بتوانند قوانین، تصمیمات و اقدامات دیگری را از طرف مجلس یا دولت تأیید یا رد کنند. در بسیاری از کشورها، حق وتو به رئیس جمهور داده می شود و او می تواند قوانین را تأیید یا رد کند. در برخی کشورها نیز، مجلس دارای حق وتو است و می تواند قوانین را تأیید یا رد کند.
اما کشورهایی هم هستند که نهادهای دولتی آنها حق وتو ندارند. برای مثال، در کشورهایی مانند ایران، حق وتو به رئیس جمهور داده نشده است و مجلس می تواند قوانین را تأیید یا رد کند. همچنین در برخی کشورهای اروپایی مانند سوئد، حق وتو به مجلس داده شده است و رئیس جمهور نقش تأیید کننده را دارد.
در کشورهایی که حق وتو به رئیس جمهور داده شده است، این حق معمولاً در مواقعی که قانون یا تصمیمات دولت با مصلحت عمومی کشور مغایرت داشته باشد، به کار گرفته می شود. برای مثال، در ایالات متحده آمریکا، رئیس جمهور حق وتو دارد و می تواند قوانین را تأیید یا رد کند. این حق در بسیاری از موارد به کار گرفته شده است، به عنوان مثال در سال 2016، رئیس جمهور باراک اوباما حق وتو خود را برای اولین بار در دوران ریاست جمهوری به کار گرفت و قانونی را که به تعطیلی بودجه فدرال منجر می شد، رد کرد.
در کشورهای دارای حق وتو، این حق به عنوان یک ابزار قدرتمند در سیستم های دولتی استفاده می شود. با داشتن این حق، فرد یا گروهی می توانند تصمیمات مجلس را از طریق انکار آنها تأثیر بگذارند. این حق معمولاً در مواقعی که قانون یا تصمیمات دولت با مصلحت عمومی کشور مغایرت داشته باشد، به کار گرفته می شود.
با این حال، باید به دقت از این حق استفاده شود تا از تضادها و اختلافات بین نهادهای دولتی جلوگیری شود و به مصلحت عمومی کشور توجه شود. همچنین، در برخی موارد، استفاده از حق وتو ممکن است منجر به بحران های سیاسی و ناپایداری در کشور شود. لذا، باید با دقت و با توجه به شرایط کشور، از حق وتو استفاده کرد.
چه کشورهای دارای حق وتو هستند و این امتیاز،چرا و از چه زمانی به آنها داده شد؟
«وتو »کلمهای از زبان لاتین و به معنای «من منع میکنم» است. این واژه نخست در مجلسهای دوره امپراتوری روم بکار میرفت. اگر در یک نظام رایگیری نظر مخالف یک یا چند رایدهنده، فارغ از نتیجه شمارش آرا، بتواند نتیجه آرا را ملغی کند، میگویند «رای وتو شدهاست».
این حالت بهویژه وقتی پیش میآید که بر پایه آییننامه رای گیری نیاز به «توافق به اتفاق آرا» باشد. در این حالت هریک از رای دهندگان حق وتو دارند، چون اگر رای مخالف دهند اتفاق آرا حاصل نمیشود و پیشنهاد به تصویب نمیرسد.
حق وتو ناشى از بند 3 ماده 27 منشور سازمان ملل متحد است.از مشهورترین موارد وتو در دوران معاصر استفاده از حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل متحد است.
کشورهایی که حق وتو دارند عبارت اند از:ایالت متحدهی آمریکا، روسیه، فرانسه، انگلستان و چین . بر اساس منشور اساس سازمان ملل متحد، شوراي امنيت داراي 10 عضو غير دايم و 5 عضو دايم است. اعضاي دايم شورا داراي حق «وتو» هستند.
از ابتداي تأسيس سازمان تا کنون، نسبت به اين حق، نظريات متفاوتي اظهار شده و بيشتر اين نظريات، مخالف اين حق بوده اند. اکنون، که اين مخالفت ها شدت يافته، برخي از کشورها مدعي استحقاق برخورداري از حق وتو هستند.
علاوه بر ايرادهاي حقوقي و تناقضات نظري و عملي، حق وتو از ديدگاه اسلام نيز پذيرفته نيست؛ زيرا اين حق بر اساس قدرت قدرتمندان آن زمان و در قالب يک قانون، به پنج کشور اعطا شده و موجب تسلط و تفوق بر ساير کشورها گرديده است.
از اين رو، براي بررسي اين حق و جايگاه آن در اسلام، «قانون و قانون گذاري»، «قدرت» و «اصل ولايت و عدم ولايت» با رويکردي ديني و اسلامي بررسي و بر اساس هر يک، ناسازگاري حق وتو با اسلام و عدم مشروعيت آن اثبات مي شود.
معنای حق وتو
وتو کلمهای از زبان لاتین و به معنای «من منع میکنم» است. این واژه نخست در مجلسهای دوره امپراتوری روم بکار میرفت.اگر در یک نظام رایگیری نظر مخالف یک یا چند رایدهنده، فارغ از نتیجه شمارش آرا، بتواند نتیجه را ملغی کند میگویند «رای وتو شده است». این حالت بهویژه وقتی پیش میآید که بر پایه آییننامه رای گیری نیاز به «توافق به اتفاق آرا» باشد. در این حالت هریک از رای دهندگان حق وتو دارند، چون اگر رای مخالف دهند اتفاق آرا حاصل نمیشود و پیشنهاد به تصویب نمیرسد.
از مشهورترین موارد وتو در دوران معاصر استفاده از حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل متحد است. 5 عضو دائم شورای امنیت این حق را دارند.
حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل به معنی آن است که هریک از پنج عضو دائم این شورا اگر با تصمیمی از تصمیمهای این شورا مخالفت کنند، آن تصمیم رد خواهد شد، صرفنظر از این که اکثریت اعضا به آن رای موافق داده باشند یا خیر. رای ممتنع به معنای رای مخالف نیست و وتو به شمار نمیرود
سازمان ملل در پایان جنگ جهانی دوم و از سوی کشورهای پیروز در آن جنگ شکل گرفت و سازمان و روالهای حاکم بر فعالیت آن نشان از شرایط جهانی بعد از جنگ دوم دارد. قویترین نهاد سازمان ملل، یعنی شورای امنیت، پنج عضو دائمی دارد که در تصمیمات این شورا حق وتو دارند.
. اعطای حق وتو به اعضای دائم شورای امنیت، که کشورهای پیروز جنگ جهانی دوم بودند برای حفاظت از منافع آنان بود.
کاربرد حق وتو را میتوان به دو دوره تقسیم کرد:
• دوره ۱۹۴۶-۱۹۷۲، که درآن اتحاد شوروی بیشترین سود را از این قدرت برد.
• دوره ۱۹۷۲ تا کنون، که آمریکا بیشترین تعداد وتو را داشته است.
از زمان برداشتن دیوار برلین (در سال ۱۹۸۹) تا پایان سال ۲۰۰۴ میلادی، ۱۹ بار وتو صورت گرفته است که از آن میان:
• آمریکا ۱۳ با وتو کرده است (۱۱ بار برای اسرائیل، ۱ بار در مورد بوسنی و ۱ بار در مورد پاناما).
• روسیه ۳ بار وتو کرده است (۲ بار در مورد قبرس و ۱ بار در مورد بوسنی).
• چین دو بار وتو کرده است (در مورد مقدونیه).
در یک مورد نیز آمریکا، انگلیس و فرانسه حق وتوی خود را در مورد پاناما بهکار بردند.